خیال و کارکردهای آن نزد فارابی
الموضوعات : Studies on Islamic philosophy and wisdom
محمدرضا بیات
1
,
قاسم پورحسن
2
1 - دانشجوی دکتری فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
2 - دانشیار گروه فلسفه، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران
الکلمات المفتاحية: خیال, کارکردهای خیال, معرفت‌شناسی, فارابی,
ملخص المقالة :
بسیاری گمان کرده‌‌اند بحث از خیال، بعد از شیخ‌اشراق و بعدتر، نزد ملاصدرا بطور جدی مطرح شده است، اما حقیقت اینست که بسیاری از ایده‌‌های مهم در زمینۀ خیال را فارابی پیش کشیده و در میان مباحث وجودشناختی و معرفت‌‌شناختی، به مبحث خیال نیز پرداخته است. برخلاف سنت یونانی که خیال در آن وجه معرفت‌‌شناسانه نداشت، فارابی برای نخستین‌بار، و برخلاف افلاطون و ارسطو، به وجه معرفتی آن نیز التفات اساسی پیدا کرده و بسیاری از ساحتها را در پیوند با خیال تبیین و تحلیل کرده است. بنابرین، خیال در منظومۀ معرفتی فارابی کارکردهای متنوع دارد؛ ازجمله: حفظ صور محسوس، تجزیه و ترکیب صور، محاکات، مقایسه، تنظیر، تقلید، تفکر استعاری، تعلیم و تربیت و تأدیب، تحریک بر عمل، رساندن مردم به سعادت، ادراک معانی، بویژه در مسئلۀ رؤیا، وحی و مکاشفات. برخی از این موارد، امروزه در علوم متعدد مورد توجهند. البته اگر خیال ما را از تعقل بازدارد یا جایگزین عقل گردد، نگاه فارابی به آن منفی است، اما سایر کارکردهای خیال در آثار فارابی مثبتند.