بررسی بلاغت قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ «بیدل دهلوی»
الموضوعات : Research in Iranian classical literature
مریم بیات
1
,
فوزیه پارسا
2
,
ناهید عزیزی
3
1 - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران
الکلمات المفتاحية: بیدل دهلوی, علم معانی, قصر و حصر, مثنوی‌های بیدل.,
ملخص المقالة :
بیدل دهلوی، مهم‌ترین شاعر پارسی‌گوی هند و از مهم‌ترین شاعران تاریخ ادب پارسی است. از او، حجم بزرگی از مثنوی‌ها برجا مانده است که هرچند تحت شعاع درخشش غزلیات وی مانده‌اند، از بهترین نمونه‌های مثنوی‌سرایی در سبک هندی به شمار می‌روند. اگر از مثنوی‌های پراکنده و کوتاه بیدل صرف‌نظر کنیم، از او چهار مثنوی مستقل و بلند برجامانده که به ترتیب زمان ارائه، عبارتند از «محیط اعظم»، «طلسم حیرت»، «طور معرفت» و «عرفان». آنچه در نگاه نخست در این مثنوی‌ها، نظر را جلب می‌کند و مطابق انتظار از سبک هندی نیز هست، غنای بیانی و سرشاری تصاویر است؛ اما در نگاه دوباره، شگردهای برگرفته از دانش معانی در این مثنوی‌ها خودنمایی می‌کند. بیدل خود نیز در «طلسم حیرت»، مخاطبان را ترغیب می‌کند که در مطالعۀ مثنوی‌هایش، حسن لفظ و معنا را با هم ببینند و به زیبایی‌های هر دو لایۀ سخن وی توجه نمایند. در اجابت خواست بیدل و بنا به لزوم واکاوی سخن بر اساس سنجه‌های دانش معانی، در این مقاله به بررسی یکی از مهم‌ترین شگردهای علم معانی، یعنی قصر و حصر در مثنوی‌های چهارگانۀ بیدل پرداخته می‌شود. روش بررسی در این مقاله، توصیفی و تحلیلی است. یافته‌های مقاله، گویای توجه ویژۀ بیدل به شگردهای معانی، مطابق با وعدۀ خودش به مخاطبانش است. در این باره، قصر و حصر، حضوری پررنگ در مثنوی‌های بیدل دارد. بخش چشمگیری از قصرها در مثنوی‌های بیدل، از نوع قصر بی‌ادات است که همسو با ذات معنی‌گرا و فشرده‌ساز سبک هندی است. همچنین قصر صفت بر موصوف در مثنوی‌های بیدل، حضور پررنگ‌تر از قصر موصوف بر صفت دارد که نتیجۀ انتزاع‌گرایی و توصیف‌گرایی شعر این شاعر است. همچنین هرچند مثنوی «عرفان»، شهرت و اهمیت اندیشه‌ای بیشتر دارد، مثنوی «طلسم حیرت» به لحاظ بلاغی در مرتبۀ بالاتر قرار دارد و پس از آن، مثنوی «عرفان» و سپس «طور معرفت» و «محیط اعظم» قرار می‌گیرند.