بررسی نظریه کسب اشعری و برخی از مباحث کلامی در دیوان خاقانی
محورهای موضوعی : کلام اسلامی
1 - عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اراک
کلید واژه: علم کلام, جبرگرایی, جبر متوسط, دیوان خاقانی. ,
چکیده مقاله :
ابوالحسن علی‌بن‌اسماعیل اشعری (260-330 ه) برای یافتن راه میانه یا جبر متوسط میان اندیشه‌های تفویض معتزلی و جبرگرایی اشعری، نظریه «کسب» را مطرح و اعلام کرد که خداوند خالق کردارهای ارادی انسان است و انسان کاسب این کردارهاست. وی کسب را اقتران قدرت خدا و انسان دانست و بر این اعتقاد بود که فعل ارادی در پی این اقتران صورت می‌پذیرد. بر این اساس، انسان در وجود فعل ارادی خود تأثیر ندارد و تنها محل فعل خویش است. به همین سبب، جریان عادت الله موجب پدید آمدن قدرت و اختیار در انسان می‌شود و فعل ارادی وی انجام می‌پذیرد. بسیاری از علما، نظریه کسب را تعبیر دیگری از نظریه جبر و جبرگرایی دانسته‌اند. البته در جبرگرایی و کسب اشعری تطوری پیدا شد و برخی استادان کلام اشعری کوشیدند آن را به گونه‌ای دیگر تعبیر کنند. خاقانی شروانی (520-595 ه) یکی از بزرگترین شاعران ایرانی و از گویندگان طراز اوّل زبان فارسی است که با وجود پیروی از مذهب تسنّن به معتقدات و مقدسات شیعه به دیده تکریم می‌نگرد. خاقانی در مذهب تعصب دارد ولی از قشری بودن اجتناب می‌کند؛ با این همه به مشرب کلامی اشعری به ویژه کسب اشعری تمایل دارد و در بسیاری از موارد به جبر متوسط روی خوش نشان می‌دهد. نتایج این پژوهش که به شیوه‌ی کتابخانه‌ای و مبتنی بر روش توصیفی ـ تحلیلی است نشان می‌دهد که خاقانی در عین پذیرش جبر در سرنوشت انسان، در مواردی از اختیار هم سخن می‌گوید و در عین مذهب کلامی، در سرایش برخی از اشعار، بیانگر نحوه‌ای از افکار و تعالیم اندیشه اشعری با محوریّت نظریه کسب اشعری، می‌باشد.
Abul Hasan Ali Ibn Ismail Ash'ari (260-330 AH) in order to find a middle way between the ideas of Mu'tazili devolution and Ash'ari determinism, proposed the theory of "earning" and declared that God is the creator of human voluntary actions and man is the earner of these actions. He considered acquisition to be the combination of the power of God and man, and he believed that voluntary action takes place following this combination. Based on this, man has no influence on the existence of his voluntary act and is only the place of his act. For this reason, the flow of God's habit causes the emergence of power and authority in man, and his voluntary action is performed. Many scholars have considered the theory of acquisition as another interpretation of the theory of determinism and determinism. Of course, there was a development in Ash'ari determinism and acquisition, and some Ash'ari scholars tried to interpret it in a different way. Khaqani Shervani (520-595 AH) is one of the greatest Iranian poets and one of the first-class speakers of the Persian language who, despite following the Sunni religion, respects Shia beliefs and holy things. Khaqani is biased in religion, but avoids being classist; Despite all this, he tends to Ash'ari theological mashrab, especially Ash'ari Kasbah, and in many cases he prefers moderate algebra. The results of this research, which is based on a library method and descriptive-analytical method, show that Khaqani, while accepting predestination in human destiny, also talks about free will in some cases, and at the same time as a religious religion, in writing some poems, he expresses a way of thinking. And the teachings of Ash'ari thought are based on the Ash'ari theory of acquisition.