چندجانبه‌گرایی فدراسیون روسیه در آسیا - اقیانوسیه؛ مطالعۀ موردی آ سه آن و اَپِک
محورهای موضوعی : اقدامات و سیاست‌های سازمان‌ها
عسگر صفری
1
(دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان)
سید امیر نیاکویی
2
(دانشیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان)
معصومه راد گودرزی
3
(استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان)
کلید واژه: روسیه چندجانبه‌گرایی سازمان‌های منطقه‌ای نظام چندقطبی,
چکیده مقاله :
با روی کار آمدن «ولادیمیر پوتین» به‌عنوان رئیس‌جمهور روسیه برای بار سوم، روسیه شروع به افزایش همکاری با سازمان‌های منطقه‌ای آسیا - اقیانوسیه، ازجمله انجمن ملل جنوب شرقی آسیا ( آ سه آن) و سازمان همکاری اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (اَپِک) کرد. این موضوع ابتکار جدیدی نبود و در سال‌های پس از فروپاشی شوروی در قالب ایدۀ «نظام چندقطبی پریماکوف» دنبال میشد؛ بااین‌حال، ویژگی جدید تغییر تمرکز روسیه از سازمان‌های غربی به نهادهای چندجانبۀ شرقی بود. بر همین اساس پرسش اصلی پژوهش این است که «روسیه از همکاری با نهادهای چندجانبۀ آسیا - اقیانوسیه چه هدفی را دنبال میکند؟». یافتههای پژوهش نشان میدهد هرچند که بهرهبردن از مزایای اقتصادی این نهادها با توجه به تأثیرگذاری آنها در اقتصاد منطقه‌ای وجهانی به‌عنوان یکی از دلایل گرایش روسیه به این نهادهای چندجانبه است، همکاری روسیه با این سازمان‌ها را باید در قالب جهان‌بینی بزرگ‌تری قرار داد و آن هم حاکی از این است که تعامل روسیه با نهادهای چندجانبۀ آسیا - اقیانوسیه، متأثر از چشم‌اندازی دیرینه در سیاست خارجی این کشور است که میخواهد سیستم بین‌المللی را از نظم تک‌قطبی تحت سلطۀ ایالات‌متحده به نظمی چندقطبی تغییر دهد. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است.
When Vladimir Putin became Russia's president for third time, Russia began to increase its cooperation with Asia-Pacific regional organizations, including the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) and the Asia-Pacific Economic Cooperation Organization (ASEC). Although this was not a new initiative and had been pursued in the post-Soviet years in the form of Primakov's idea of a multipolar system, what was new was that Russia's focus shifted from Western organizations to Eastern multilateral institutions. Accordingly, the main question of this research is what is Russia's goal in cooperating with multilateral institutions Asia-Pacific. The results of this study show that while it is important to reap the economic benefits of these institutions due to their influence on the regional and global economy, Russia's cooperation with these organizations should be seen in the context of a larger worldview, suggesting that Russia's interaction with multilateral institutions Asia-Pacific is influenced by its long-standing foreign policy perspective calling for a change (from a U.S.-dominated unipolar to a multipolar order) in the international system.
Ballegeer, A. (2019). Russia’s Pivot East, A contemporary Potemkin village? Centre d’étude des crises ET conflits internationaux, Note d’analyse, No. 63.
Bertele, M., & Mey, H.H. (1998). Unilateralism in theory and practice. Comparative Strategy, 17(2), 197-207.
Blank, S. (2017). Russia’s ‘Pivot to Asia’: The Multilateral Dimension. National Bureau of Asian Research, June, 28.
Bouchard, C., & Peterson, J. (2011). Conceptualising Multilateralism: Can we all just get along. Mercury E-paper, 1.
Fukumoto, M. (1999). Russia’s Participation in APEC and Economic Development in the Far East. APEC study center and institute of developing economies.
Fukushima, A. (1999). Japanese foreign policy: The emerging logic of multilateralism. Springer. Chicago.
Gabuev, A. (2016). Friends with Benefits? Russian–Chinese Relations after the Ukraine Crisis. Carnegie Moscow Center.
Gorenburg, D., Schwartz, P. (2019). Russia's Relations with South-East Asia. IFRI. Russie. Nei. Reports, (26), 1-51.
Kanaev. E. (2012). Russia and APEC: looking back, looking forward. ERINA report, 104.
Kapoor, N. (2020). Russia’s Relations in Southeast Asia since 2014: Continuity and Change. Observer Research Foundation. Occasional Papers. No. 267.
Keohane, R. O. (1990). Multilateralism: an agenda for research. International journal, 45(4), 731-764. Chicago
Koldunova, E. (2016). Russia and Regional Institutions in the Asia-Pacific Region. Russian Politics & Law, 54(5-6), 516-532.
Koldunova, E. (2016). Russia’s Involvement in Regional Cooperation in East Asia: Opportunities and Limitations of Constructive Engagement. Asian Survey, 56(3), 532-554.
Korolev, A., & Kalachyhin, H. (2019). The Eurasian Dimension: Does EAEU-ASEAN Format Have A Future?. Higher School of Economics Research Paper .WP BRP, No. 34.
Kuchins, A. (2012). Russia Hosting the APEC Summit in Vladivostok: Putin's "Tilt to Asia". Available at: https://www.csis.org/analysis/russia-hosting-apec-summit-vladivostok-putins-tilt-asia.
Larionova, M. (2015). Can the Partnership for Modernisation Help Promote the EU–Russia Strategic Partnership?. European Politics and Society, 16(1), 62-79. Chicago.
Lavrov, S. (2011). Russia and ASEAN can achieve a great deal together. International Affairs, No.12.
Legro, J. W. (2008). Bilateralism. In International Encyclopedia of the Social Sciences. volume 1, 2nd edition, edited by William A Darity, Macmillan Reference: USA.
Martin, F.; Scott-Keltie, J.; Epstein, M.; Steinberg, S.; Paxton, J.; Hunter, B. & Turner, B. (2016). The Statesman's Yearbook 2015: The Politics, Cultures and Economies of the World. Macmillan Publishers Ltd.
Østevik, M., & Kuhrt, N. (2018). The Russian Far East and Russian Security Policy in the Asia-Pacific Region. In Russia's Turn to the East (pp. 75-94). Palgrave Pivot: Cham.
Richardson, P. (2014). Russia's Turn to Asia: China, Japan, and the APEC 2012 Legacy'. Russian Analytical Digest, 145, 5-8.
Ruggie, J. G. (1992). Multilateralism: the anatomy of an institution. International organization, 561-598.
Sochi declaration, plan of cooperation with Russia adopted at Russia-ASEAN summit. (2016). Available at: https://tass.com/economy/877229.
Visenescu, R. S. (2018). Russian-ASEAN cooperation in the natural gas sector. Lessons from the Russian-Vietnamese relation. Energy Policy, 119, 515-517.
Weixing, H. (2013). Building Asia-Pacific Regional Institution: the Role of APEC. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 77, 65-73.
Wesley, M. (2003). The Regional Organizations of the Asia-Pacific (p. 97). New York: Palgrave Macmillan.
Зеленева, И. В. (2016). Перспективы интеграции больших пространств-АСЕАН и ЕАЭС. Вестник РГГУ. Серия: Политология. История. Международные отношения, 1 (3).
Канаев, Е. А. & Королев, А. С. (2020). ЕАЭС И АСЕАН: результаты и перспективы сотрудничества. Мировая экономика и международные отношения, 64(1), 64-72.
Russia Multilateralism in Asia-Pacific: A Case Study of ASEAN and APEC
Asgar Safari
Corresponding Author, Ph. D candidate in international relation,Faculty of Literature and Humanities Department of Political Science, Guilan University, Guilan, .Iran asgar.safari2017@gmail.com
Seyed Amir Niakooee
Associate Professor, Faculty of Literature and HumanitiesDepartment of Political Science, Guilan University, Guilan, .Iran niakoee@gmail.com
Masoumeh Rad Goudarzi
Assistant Professor,Faculty of Literature and HumanitiesDepartment of Political Science, Guilan University, Guilan,.Iran fr.raad1@gmail.com
Abstract
When Vladimir Putin became Russia's president for third time, Russia began to increase its cooperation with Asia-Pacific regional organizations, including the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) and the Asia-Pacific Economic Cooperation Organization (ASEC). Although this was not a new initiative and had been pursued in the post-Soviet years in the form of Primakov's idea of a multipolar system, what was new was that Russia's focus shifted from Western organizations to Eastern multilateral institutions. Accordingly, the main question of this research is what is Russia's goal in cooperating with multilateral institutions Asia-Pacific. The results of this study show that while it is important to reap the economic benefits of these institutions due to their influence on the regional and global economy, Russia's cooperation with these organizations should be seen in the context of a larger worldview, suggesting that Russia's interaction with multilateral institutions Asia-Pacific is influenced by its long-standing foreign policy perspective calling for a change (from a U.S.-dominated unipolar to a multipolar order) in the international system.
Keywords: Russia; Multilateralism, regional organizations, multipolar system
چندجانبه‌گرایی فدراسیون روسیه در آسیا - اقیانوسیه؛ مطالعۀ موردی آ سه آن و اَپِک1
عسگر صفری
نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان، گیلان، ایران asgar.safari2017@gmail.com
سید امیر نیاکویی
دانشیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان، گیلان، ایران niakoee@gmail.com
معصومه رادگودرزی
استادیار گروه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل، دانشگاه گیلان، گیلان، ایران fr.raad1@gmail.com
چکیده
با روی کار آمدن «ولادیمیر پوتین» به‌عنوان رئیس‌جمهور روسیه برای بار سوم، روسیه شروع به افزایش همکاری با سازمان‌های منطقه‌ای آسیا - اقیانوسیه، ازجمله انجمن ملل جنوب شرقی آسیا ( آ سه آن) و سازمان همکاری اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (اَپِک) کرد. این موضوع ابتکار جدیدی نبود و در سال‌های پس از فروپاشی شوروی در قالب ایدۀ «نظام چندقطبی پریماکوف» دنبال میشد؛ بااین‌حال، ویژگی جدید تغییر تمرکز روسیه از سازمان‌های غربی به نهادهای چندجانبۀ شرقی بود. بر همین اساس پرسش اصلی پژوهش این است که «روسیه از همکاری با نهادهای چندجانبۀ آسیا - اقیانوسیه چه هدفی را دنبال میکند؟». یافتههای پژوهش نشان میدهد هرچند که بهرهبردن از مزایای اقتصادی این نهادها با توجه به تأثیرگذاری آنها در اقتصاد منطقه‌ای وجهانی به‌عنوان یکی از دلایل گرایش روسیه به این نهادهای چندجانبه است، همکاری روسیه با این سازمان‌ها را باید در قالب جهان‌بینی بزرگ‌تری قرار داد و آن هم حاکی از این است که تعامل روسیه با نهادهای چندجانبۀ آسیا - اقیانوسیه، متأثر از چشم‌اندازی دیرینه در سیاست خارجی این کشور است که میخواهد سیستم بین‌المللی را از نظم تک‌قطبی تحت سلطۀ ایالات‌متحده به نظمی چندقطبی تغییر دهد. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است.
واژه‌های کلیدی: روسیه، چندجانبه‌گرایی، سازمان‌های منطقه‌ای، نظام چندقطبی
تاریخ دریافت: 16/04/1400 تاریخ بازبینی: 08/06/1400 تاریخ پذیرش: 23/08/1400
فصلنامه سازمان‌های بین‌المللی، سال 4، شماره 3، پاییز 1400، صص 453-480
[1] . این یک مقاله دسترسی آزاد تحت مجوز CC BY-NC-ND (http://creativecommons.org/ licenses/by-nc-nd/4.0/) است.
مقدمه
در دوران جنگ سرد روابط اتحاد جماهیر شوروی با محیط پیرامون، متأثر از رقابت آن با ایالات‌متحده بوده و بنابراین، الگوی حاکم بر روابط آن با بازیگران نظام جهانی بیشتر دوجانبه بود. این موضوع بیشتر از مفروض واقعگرایانه نشأت میگرفت که دولتها بازیگران اصلی نظام بین‌المللی هستند و سایر پدیدههای موجود در محیط بین‌المللی، ازجمله سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نقش چندانی در پیشبرد امور ندارند. بااین‌حال، پس از فروپاشی شوروی این موضع روسیه کمی تعدیل شد و روسیه در اثر شکلگیری ایدههایی مانند نظام چندقطبی که بسیار متأثر از افکار «یوگنی پریماکوف» بود به سمت چندجانبه‌گرایی حرکت کرد. به عبارت دیگر، در سال‌های پس از اتحاد جماهیر شوروی، چندجانبه‌گرایی به‌عنوان ابزاری مهم در سیاست خارجی روسیه برای در امان ماندن از خطرات و درد ناشی از ایستادن روسیه در سایۀ سایر قدرت‌های جهانی، ازجمله ایالات‌متحده بود. به همین دلیل، «بوریس یلتسین» و ولادیمیر پوتین به‌طور مداوم پیوستگی عمیقی با اصول چندجانبه‌گرایی داشتند. بااین‌حال مسئلهای که وجود داشت، این بود که در طول دهۀ 1990، روسیه گسترش همکاری با نهادهای چندجانبۀ تحت سلطۀ غرب را عمدتاً برای منافع بلندمدت آن میدید. در همین دهه روسیه در شورای اروپا (1996) و در «گروه 8» (1997) پذیرفته شد و اولین توافقنامههای جامع خود را با اتحادیه اروپا (1994) و ناتو (1997) امضا کرد. روسیه همچنین در این دوره صندلی دائمی خود را در شورای امنیت سازمان ملل متحد از اتحاد جماهیر شوروی به ارث برد. بااین‌حال با آغاز هزارۀ جدید، تغییراتی در این رویکرد ایجاد شد و هدف این بود که روسیه با گسترش نقش خود در سازمان‌های مناطق دیگر، نقش بیشتری در قطب‌بندی نظام بین‌المللی داشته باشد. دکترین سیاست خارجی را که در ژوئن 2000 رئیس‌جمهور امضا کرد، بیان میداشت روسیه باید تلاش کند به سیستمی چندقطبی دست یابد که واقعاً تفاوت مردم جهان و علایق آنها را منعکس کند. بر همین اساس در دو دورۀ ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین در بین سال‌های 2008-2004، روسیه به نهادها و سازمان‌های چندجانبۀ مناطق دیگر، ازجمله آسیا – اقیانوسیه و به‌ویژه نهادهایی که در فضای پس از فروپاشی شوروی وجود داشتند توجه زیادی کرد. به‌عنوان مثال، سازمانهایی مانند سازمان همکاری شانگهای و کمیسیون اقتصادی اوراسیا، اهمیت زیادی یافتند. بااین‌حال، پس از بازگشت ولادیمیر پوتین به ریاست جمهوری روسیه برای بار سوم در سال 2012، دامنه و وسعت همکاریهای روسیه با سازمان‌های فرامنطقهای، ازجمله در آسیا – اقیانوسیه افزایش یافت و روسیه اقدام به گسترش همکاری با سازمانهایی مانند انجمن ملل جنوب شرقی ( آ سه آن ) و سازمان همکاریهای اقتصادی آسیا – اقیانوسیه (اَپک) کرد. بر همین اساس، پرسش اصلی پژوهش این است که «روسیه از همکاری با نهادهای چندجانبۀ آسیا – اقیانوسیه چه هدفی را دنبال میکند؟»
1. چهارچوب مفهومی
یکجانبهگرایی، دوجانبهگرایی و چندجانبه‌گرایی از مفاهیم سهل ممتنع در ادبیات روابط بین‌الملل هستند. در سادهترین تعریف؛ یکجانبهگرایی مبتنی بر اقدام یک کشور است. یکجانبهگرایی روشی خاص است که با آن یک دولت یا بازیگر سیاسی با محیط بین‌المللی تعامل میکند؛ یعنی روشی که به وسیلۀ آن مشکلات بین‌المللی خود را حل و روابط خود را با شرکا و مخالفان مدیریت میکند. یکجانبهگرایی فراتر از جهت‌گیری است که منافع شخصی را به حداکثر میرساند و اصلی برای اقدام با هدف محدود کردن تعهدات با حفظ استقلال عمل است. این موضوع را نیز باید مدنظر داشت، درحالی‌که میتوان یکجانبهگرایی را به‌عنوان روشی کلی توصیف کرد، تشخیص این نکته مهم است که هر عمل سیاسی، حداقل در سیاست خارجی و امنیتی، به‌عنوان اقدامی یک‌جانبه و یک‌طرفه است. این بدان دلیل است که در پس هر عمل سیاسی، تعریف یک‌جانبۀ منافع شخص و دولت وجود دارد (Bertele & Mey, 1998, p. 198). برخلاف یکجانبهگرایی، دوجانبهگرایی مربوط به روابط یا سیاست‌های مشترک بین دو پدیده است. اما به‌طور معمول، این اصطلاح کاربردهایی در مورد مسائل سیاسی، اقتصادی و امنیتی بین دو کشور دارد. و به لحاظ سنتی از متدوالترین نوع روابط در محیط بین‌المللی بوده است؛ زیرا کشورها از دیرباز به‌طور دوجانبه با هم ارتباط برقرار میکردند. آنها یکدیگر را به‌عنوان دولت به رسمیت شناخته و توافق میکردند که سفیرانی را به پایتخت یکدیگر بفرستند. دوجانبهگرایی در مقایسه با یکجانبهگرایی، آزادی عمل کمتری در اختیار کشورها قرار میدهد؛ بااین‌حال، این قابلیت را دارد که به تحقق منافع متقابل از طریق اقدام مشترک کمک کند (Legro, 2008, p. 296).
در مقایسه با دو مفهوم و مدل قبلی، چندجانبه‌گرایی ایدۀ جدیدتری است و با توجه به همین مسئله تعاریفی که از آن وجود دارد در بسیاری از مواقع پیچیده است. به‌عنوان مثال، «رابرت کوهن» عقیده دارد که چندجانبه‌گرایی را میتوان عملی برای هماهنگی سیاست‌های ملی در گروههای سه یا چند دولتی از طریق ترتیبات موقت یا از طریق نهادها تعریف کرد. کوهن عنوان میدارد که هرچند چندجانبه‌گرایی به ترتیبات مربوط به کشورها محدود میشود، روابط فراملی مهم است و موضوعات مربوط به اتحادهای تجارت بین‌المللی نیز جذاب هستند. بنابراین، میتوان گفت دامنۀ چندجانبه‌گرایی بسیار گسترده است، حتی وقتی محدود به دولتها باشد (Keohane,1990, p. 731). بنابراین، تعریف کوهن از چندجانبه‌گرایی شامل (منحصراً) دولتها و غالباً (نه منحصرا) مؤسساتی است که به‌عنوان «مجموعه ای از قوانین پایدار و متصل، رسمی و غیررسمی، تعریف میشوند که نقشهای رفتاری، فعالیت محدود کننده را مشخص و انتظارات را شکلمیدهند.» ( Bouchard & Peterson, 2011, p 6). البته تعریف کوهن از چندجانبه‌گرایی از سوی برخی افراد مانند «جان جرارد راگی» به این دلیل که از بعد کیفی (تأکید بر اصل) پدیده غافل شده مورد انتقاد قرار گرفته است. به‌عنوان مثال، راگی به مقدمۀ منشور سازمان ملل اشاره دارد که عنوان میکند چندجانبه‌گرایی به معنای ایجاد شرایطی است که در آن عدالت و احترام به تعهدات ناشی از معاهدات و سایر منابع حقوق بین‌الملل حفظ شود. بنابراین، چندجانبه‌گرایی شامل عدالت، تعهد و نوعی قانون بین‌المللی است. آنچه آن را متمایز میکند و بیش از تعداد اعضا یا درجۀ نهادینه شدن اهمیت دارد، نوع روابط ایجاد شده است.
جان جرارد راگی، عنوان میدارد که در هستۀ اصلی خود، چندجانبه‌گرایی به هماهنگی روابط بین سه یا چند کشور مطابق با اصول خاصی اشاره دارد. این اصول عبارتند از «1. اصول کلی رفتار؛ 2. تقسیم‌ناپذیری؛ 3. نشر متقابل1.» (Ruggie, 1992, p. 568). اصول کلی رفتار، قوانینی است که رفتار مناسب را در موقعیتی خاص، بدون توجه به ترجیحات فردی مشخص میکند. به‌عنوان مثال، در نهادی اقتصادی مانند صندوق بین‌المللی پول، این کاهش تعرفههای متقابل؛ اعمال ضمانتها و تحریم برای اجرای قوانین جزء اصول کلی محسوب میشود. تقسیم‌ناپذیری مربوط به محدوده ای است که در آن هزینهها و مزایا بین اعضا پخش میشود. به‌عنوان مثال، اگر مشکلات خاصی یک کشور را آزار دهد، برای همتایان آن نیز تبعات به همراه خواهد داشت. به عبارت دیگر، اعضای مؤسسات چندجانبه انگیزه‌هایی برای همکاری پیدا می‌کنند که سهام آنها قابل تقسیم نیست. برای مثال، بحران ارزی که در تابستان 1997 در تایلند رخ داد، بحران مشابهی را نه تنها در کشورهای جنوب شرقی آسیا، بلکه در شمال شرق آسیا ایجاد کرد. مورد سوم هم بدین معنی است که دولتها انتظار دارند به‌جای بهره‌مندی از مزایای هر موضوع از منافع کلی درازمدت بهره‌مند شوند. به عبارت دیگر، وقتی سه یا چند کشور سیاست های خود را هماهنگ می‌کنند، اغلب برای اعضای نهاد چندجانبه اجتناب‌ناپذیر است که منافع فوری خود را فدای منافع کل نهاد کنند. دستاوردهای مربوطه درنهایت تحقق مییابد، اما در طولانی‌مدت. بنابراین، عمل متقابل از نظر زمان‌بندی و از نظر ذی‌نفعان پراکنده‌تر است (Fukushima, 1992, p. 9-11).
فارغ از اینکه چه اختلافنظرهایی در مورد تعریف چندجانبه‌گرایی وجود دارد، این ایده که با هماهنگی کشورهایی مختلف میتوان امور مشترک ملی، منطقه‌ای وحتی جهانی را پیش برد جذابیت خاصی برای کشورها پیدا کرده است. به‌ویژه آن دسته از کشورهایی که نسبت به نظم ایجاد شده پس از جنگ سرد و هژمونی ایالات‌متحده آمریکا انتقاد دارند. این کشورها عقیده دارند نظمی که پس از فروپاشی شوروی ایجاد شده، بستری برای هژمونی و یکجانبهگرایی ایالات‌متحده بوده است و بسیاری از مشکلاتی که جهان امروز با آن مواجه است ناشی از همین است. برای فائق آمدن بر این مسئله باید جهان به سمت چندقطبی شدن حرکت کند و در این میان همکاری بین کشورهای مختلف از طریق متوسل شدن به رویههای چندجانبه‌گرایی ضروری است. ازجمله کشورهایی که از این ایده حمایت میکند فدراسیون روسیه است. از دید روسیه چندجانبه‌گرایی به نهادها و حوزههایی مربوط میشود که شامل چندین کشور است که به‌طور پایدار و هماهنگ کار می‌کنند و این همکاری چندجانبه به‌عنوان ابزاری برای مدیریت روابط بین‌الملل روسیه مورد استفاده قرار میگیرد. روسیه چندجانبه‌گرایی را به‌عنوان ارزش و همچنین ابزار میداند و تعامل چندجانبۀ آن با توجه به منافع سیاسی، اقتصادی و امنیتی خاص برخی از مناطق و نهادهای موردنظر شکل میگیرد. تأکید مسکو بر چندجانبه بودن بدان معناست که روسیه روابط بین‌الملل را نتیجهای با حاصل‌جمع صفر نمیداند و قائل به جهانی چندمرکزی است. البته مسئلهای که وجود دارد این است که سیستم بین‌المللی واقعاً چندقطبی محقق شود یا نه، این مفهوم برای سیاست خارجی روسیه بی‌نهایت جذاب‌تر از جهان تک‌قطبی است که تحت سلطۀ ایالات‌متحده است (Lee, 2010, p. 32). ایدۀ نظام چندقطبی حاکی از این است که هستۀ مرکزی قدرت در نظام بین‌المللی باید شکسته شود و چندین مرکز قدرت، ازجمله روسیه از دل آن بیرون بیاید. این راهبرد اولین‌بار از سوی «پریماکوف» وزیر خارجه روسیه در دهۀ 1990 مطرح شد.
پریماکوف عقیده داشت جهانی تک‌قطبی که توسط یک مرکز قدرت جهانی واحد (ایالات متحده) سازمان یافته باشد، برای روسیه قابل قبول نیست. برای تحقق این امر، سیاست خارجی روسیه باید به‌سوی جهانی چندقطبی حرکت کند که کنسرتی از قدرت‌های بزرگ مانند روسیه، چین و هند و همچنین ایالات‌متحده آن را اداره می‌کنند. بر اساس این چشم‌انداز، روسیه نباید به‌تنهایی با ایالات‌متحده رقابت میکرد؛ بلکه مسکو باید تلاش کند تا ایالات‌متحده را با کمک سایر قدرت‌های بزرگ محدود کند و خود را به‌عنوان بازیگری ضروری با حق رأی و وتو معرفی کند، علاوه بر آن رضایت مسکو برای حل و فصل هر مسئلۀ اساسی جامعه بین‌المللی ضروری باشد. (Rumer, 2019, p. 4). بنابراین، تعامل روسیه با نهادهای چندجانبه نیز از این چشم‌انداز قابل تفسیر است. به عبارت دیگر از طریق این نهادهای چندجانبه، مسکو میخواهد سیستم بین‌المللی را از یک قطب تحت سلطۀ ایالات‌متحده خارج کند. روسیه میخواهد با استفاده از این سازمان‌ها نظم جدید جهانی را تحقق بخشد که در آن قدرت و تصمیمگیری از فضای یورو – آتلانتیک به سمت قدرت‌های غیرغربی نوظهور تغییر جهت دهد و در سایۀ آن روسیه به‌عنوان قطب اصلی در سیستم چندقطبی درحالِ ظهور توانایی تسلط بر اوراسیا داشته، قدرت خود را افزایش و جایگاه بین‌المللی خود را تقویت کند (Stronski & Sokolsky, 2020, p. 3). تلاشهای جدی برای بهرهگیری از مزایای طرحهای چندجانبۀ منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای، سازمان پیمان امنیت جمعی، اتحادیه اقتصادی اوراسیا و بریکس، ازجمله اقدمات روسیه در این زمینه است.
2. چندجانبه‌گرایی روسیه در منطقۀ آسیا - اقیانوسیه
در دوران جنگ سرد با توجه به اینکه جوّ رقابتی بین دو بلوک شرق و غرب حاکم بود، روابط سایر کشورها با این دو ابرقدرت نیز سلسله‌مراتبی بود. بنابراین اگر همکاری هم بین این قدرت‌های بزرگ وجود داشت بیشتر وضعیت مرکز – پیرامونی داشت. بااین‌حال، فرپاشی شوروی باعث شد که اولاً کشورهایجدیدی متولد شوند که دارای استقلال بیشتری هستند و ثانیاً بحث همکاری کشورها از موضعی برابر مطرح شود. پدیدهای هم که در قالب فدراسیون روسیه از دل فروپاشی شوروی به‌وجود آمد از این قواعد مستثنی نبود. با توجه به ضعف نسبی فدراسیون روسیه در سال‌های پس از فروپاشی، مسکو تلاش داشت از طریق گسترش همکاریهای چندجانبه نقش جدیدی را در محیط جدید تعریف کند. بااین‌حال، ویژگی رفتار روسیه در اوایل دهۀ 90 این بود که بیشتر بر تعامل با کشورهای غربی و در زمینۀ همکاریهای چندجانبه بر روابط با نهادها در سطح جهانی و منطقه‌ای متمرکز بود که ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا در آن حضور داشتند. به‌عنوان مثال، ورود روسیه به «گروه هفت» در سال 1997 و تبدیل آن به «گروه هشت» و ایجاد روابط مشارکت استراتژیک با اتحادیه اروپا (که آن هم از سال 1997 به‌اجرا درآمد) از جمله پیشرفت‌های مهم در جهت ادغام روسیه با با غرب بود (Koldunova, 2019, p 165). حتی تمایل روسیه به همکاریهای چندجانبه با کشورهای غربی در آغاز هزارۀ جدید نیز مشهود بود. برای نمونه در نشست سن پترزبورگ، ایدۀ شکلگیری چهار فضای مشترک در امنیت داخلی، خارجی، علوم و آموزش و فرهنگ مطرح شد. حتی در سال 2010 بحث مشارکت برای مدرن‌سازی مطرح گردید. مشارکت اتحادیه اروپا – روسیه برای مدرنیزاسیون قرار بود کاتالیزوری برای همکاری اتحادیه اروپا و روسیه در فضاهای مشترک چهارگانهای باشد که در سال 2005 در چهارچوب توافق‌نامه همکاری به آن اشاره شده بود (Larionova, 2014, p. 62).
بااین‌حال، پس از روی کار آمدن ولادیمیر پوتین به‌عنوان رئیس‌جمهور روسیه (برای بار سوم) تغییری در جهت‌گیری کلی سیاست خارجی روسیه از غرب به شرق صورت گرفت؛ در اثر این تغییر، روسیه تلاش داشت محور همکاریهای خود را با کشورها و سازمان‌های منطقه‌ای ازجمله در آسیا – اقیانوسیه گسترش دهد. مبنای اعتقادی رهبران روسیه نیز از این ایده نشأت میگرفت که روسیه باید از طریق ایجاد روابط خیرخواهانۀ دوجانبه و چندجانبه با دولتها و به‌ویژه سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی موجود در آسیا – اقیانوسیه از ادعای دیرینۀ مسکو به‌عنوان قطب مستقل از یک جهان چندقطبی حفاظت کند (Blank, 2017, p. 4). علاوه بر این تا پیش از این تعامل روسیه با منطقۀ مذکور به‌طور سنتی به روابط دوجانبه، به‌ویژه با چین متکی بود. هرچند این روابط تا حدی خواستههای روسیه را تأمین میکرد، باعث شده بود روسیه از نهادهای منطقه‌ای و به‌ویژه شبکه نهادهای منطقه‌ای بیرون بماند. این امر باعث شده بود که روسیه نتواند از اهرمهای سیاسی این شبکههای منطقه‌ای و همچنین مزایای اقتصادی و سرمایهگذاری که این نهادها داشتند استفاده کند (Østevik & Kuhrt, 2018, p. 83). این عوامل باعث شد که روسیه همکاری با نهادهای منطقه‌ای موجود در منطقۀ آسیا – اقیانوسیه را از جمله اولویتهای سیاست خارجی خود در دورۀ سوم ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین قرار دهد. هرچند طیف گستردهای از نهادهای منطقه‌ای وجود داشت که روسیه میتوانست با آنها ارتباط برقرار کند؛ بااین‌حال، دو نهاد منطقه‌ای آ سه آن و اَپک بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
1-2. ارتباط روسیه و انجمن ملل جنوب شرقی آسیا (آ سه آن)
انجمن ملل جنوب شرقی آسیا (آ سه آن) گروهی منطقه‌ای است که همکاری اقتصادی، سیاسی و امنیتی را در بین اعضای خود دنبال میکند. سابقۀ شکلگیری این نهاد به سال 1967 بازمیگردد. در 8 آگوست این سال، وزرای امور خارجۀ اندونزی، مالزی، فیلیپین، سنگاپور و تایلند در بانکوک تایلند سندی را امضا کردند و به موجب آن سند، انجمن ملل جنوب شرقی آسیا (آ سه آن) تشکیل شد. سند امضا شده بین رهبران کشورها، سندی کوتاه و شامل پنج ماده بود. سند اعلام میداشت که این گروه انجمنی برای همکاری منطقه‌ای در میان کشورهای جنوب شرقی آسیا است و هدف آن همکاری در زمینههای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فنی، آموزشی و سایر زمینهها و ارتقای صلح و ثبات منطقه‌ای از طریق رعایت احترام به عدالت و حاکمیت قانون و تبعیت از اصول منشور سازمان ملل است. همچنین بر اساس سند، پنج کشور بنیانگذار، یعنی اندونزی، مالزی، فلیپین، سنگاپور و تایلند اعلان می‌کنند که انجمن برای مشارکت همۀ کشورهای منطقۀ جنوب شرقی آسیا که از اهداف، اصول و اهداف آن برخوردار هستند، باز خواهد بود (سایت رسمی آ.س.آن، 1399). مهمترین اهداف آ سه آن تسریع در رشد اقتصادی، پیشرفت اجتماعی و توسعۀ فرهنگی؛ ارتقای همکاری فعال و کمک متقابل در امور مورد علاقۀ مشترک؛ اطمینان از ثبات سیاسی و اقتصادی منطقۀ جنوب شرق آسیا و حفظ همکاری نزدیک با سازمان‌های بین‌المللی و منطقه‌ای موجود با اهداف مشابه بود (Martin et al., 2016, p. 70)
هرچند بر اساس سند انجمن اعلام شده بود که عضویت برای سایر کشورهای جنوب شرق آسیا باز است، چندین سال طول کشید تا سایر کشورهای جنوب شرق آُسیا به این سازمان ملحق شوند. به عنوان مثال، برونئی در سال 1984، ویتنام در 1995، لائوس و میانمار در 1997 و کامبوج در سال 1999 به این انجمن پیوستند. اما نکتۀ جالب در مورد آ سه آن این است که روابط خارجی آن بسیار سریع‌تر از روابط درونمنطقهای آن گسترش یافت. بهگونهای که در طی دو دهه پس از تأسیس، آ سه آن شبکهای از روابط همکاری‌جویانه را با جامعۀ اروپا، استرالیا، کانادا، ژاپن، نیوزیلند، ایالات‌متحده و برنامۀ توسعۀ سازمان ملل ایجاد کرد. پس از جنگ سرد نیز، آ سه آن با چین، هند و فدراسیون روسیه روابط برقرار کرد. همین سیاست همکاری‌جویانه هم بود که آ سه آن را را بر آن داشت تا نقشی فعال در ارتقای گفتگو و همکاری بینمنطقهای داشته باشد. به همین دلیل است که امروزه بیشتر اعضای آ سه آن در همکاریهای اقتصادی آسیا – اقیانوسیه (اَپک)، جلسات آسیا – اروپا (ASEM) و اخیراً در مجمع اقتصادی آسیا – آمریکای لاتین شرکت دارند (Wesley, 2003, p. 41).
همان‌گونه که عنوان شد، روابط روسیه با آ سه آن به دوران پس از جنگ سرد بازمیگردد که در قالب گفتگوی روسیه – آ سه آن و به‌واسطۀ شرکت معاون نخست‌وزیر وقت فدراسیون روسیه در جلسه افتتاحیه بیست و چهارمین نشست وزیران آ سه آن در کوالالامپور به‌عنوان میهمان دولت مالزی، صورت گرفت. پس از آن روسیه در بیست و نهمین دورۀ نشست وزیران در ژوئیه 1996 در جاکارتا به یک شریک کامل آ سه آن تبدیل شد. بااین‌حال، تعامل بین آ سه آن و روسیه در بالاترین سطح از طریق اولین اجلاس آ سه آن و روسیه در 13 دسامبر 2005 در کوالالامپور مالزی تحقق یافت. در طی این اجلاس، آ سه آن و روسیه بیانیه مشترک سران کشورها/دولتهای کشورهای عضو آ سه آن و فدراسیون روسیه در مورد مشارکت مترقی و جامع را امضا کردند. اعلامیۀ مشترک بر مشارکت و همکاری روسیه و آ سه آن در طیف وسیعی از زمینهها، ازجمله همکاریهای سیاسی و امنیتی، اقتصادی و توسعه تأکید داشت (سایت رسمی آ سه آن، 1399). «سرگی لاورف»، وزیر خارجه روسیه، عقیده دارد که اجلاس روسیه و آ سه آن در کوالالامپور در 13 دسامبر 2005 رویدادی مهم در روابط روسیه با انجمن بود؛ چراکه در آن جلسه زمینههای اولویت تعامل روسیه با انجمن مشخص و کار عملی در مورد طیف وسیعی از موضوعات آغاز شد (Lavrov, 2010, p. 11).
دومین اجلاس سران آ سه آن و روسیه نیز در سال 2010 در هائوئیِ ویتنام تشکیل شد که در آن طرفین تعهد خود را برای تحکیم و پیشبرد بیشتر مشارکت مترقی و جامع آ سه آن – روسیه در جهت ارتقای روابط به سطحی بالاتر و همکاری نزدیک در زمینۀ پیشرفت معماری منطقه‌ای در آسیا و اقیانوسیه تأکید کردند. در سال 2011 نیز علی‌رغم اینکه هیچ تغییر عمدهای در روابط روسیه و آ سه آن صورت نگرفته بود، مسکو به‌عنوان عضو انجمن همراه با ایالات‌متحده به این نهاد دعوت شد. بسیاری از کارشناسان عقیده دارند که علت این اقدام آ سه آن تغییر در«اراده سیاسی» آ سه آن به‌دلیل ترکیبی از عوامل، ازجمله تغییر توازن قدرت منطقه‌ای و همچنین ظهور روسیه‌ای باثباتتر و قویتر در داخل و نظام بین‌المللی بود.کشورهای منطقه به دنبال ایجاد سیاستی بودند که به آنها اجازه دهد از جبههگیری بین چین که از نظر اقتصادی کاملاً با هم در ارتباط بودند و ایالات‌متحده که ضمانت امنیتی آنها در برابر هرگونه ماجراجویی توسط قدرت‌های نوظهور بود، جلوگیری کنند. این هدف آ سه آن هم با تلاش روسیه برای بهبود حضور خود در آسیا و اقیانوسیه هم‌زمان شده بود. این منطقه با توجه به تمایل به داشتن سیاست خارجی متعادلتر و تغییر مداوم ژئوپلیتیک جهانی و اقتصاد جهانی به آسیا از اولویت بیشتری در داخل کرملین برخوردار شده بود. چرخش روسیه به شرق و میزبانی اَپک در سال 2012 نیز در همین زمینه بود (Kapoor, 2020, p. 6).
بحران اوکراین و متعاقب آن، افزایش تنشهای مسکو با غرب نیز این تمایل روسیه را افزایش داد. «تا قبل از بحران اوکراین، روسیه آ سه آن را بیشتر ابزاری برای به‌دست آوردن دسترسی به فرایندهای ادغام منطقه‌ای درحال رشد آسیا – اقیانوسیه تلقی میکرد. به‌دست آوردن جایگاهی در فرایند ادغام منطقه‌ای چیزی بود که مسکو تمایل داشت از طریق دستیابی به آن ادعاهای خود در مورد داشتن وضعیت قدرت بزرگ در منطقۀ آسیا – اقیانوسیه را اعتبار ببخشد» (Gorenburg & Schawrtz, 2019, p. 15). اما متعاقب بحران مسکو به دلایلی همچون ارتباط مشترک، انزوای روسیه پس از سال 2014 و ترس از وابستگی بیش‌ازحد به چین، نگاه جدی به آ سه آن داشت. به‌عنوان مثال روسیه به‌تدریج تبدیل به بخشی از اصلیترین قالبهای چندجانبه پیرامون آ سه آن، ازجمله نشست آسیا – اروپا، نشست شرق آسیا، نشست وزرای دفاع آ سه آن شد (Ballegeer, 2019,p. 17). به همین منظور در سال 2016 در بیستمین سالگرد گفتگوهای روسیه و آ سه آن، در قالب حرکت به سمت یک همکاری استراتژیک برای منافع متقابل، مسکو در سوچی میزبان نشست سران این نهاد با روسیه بود. در طول اجلاس، رهبران «اعلامیه سوچی» را تصویب کردند که در آن مسیر آیندۀ روابط و همکاری آ سه آن و روسیه ترسیم شده بود. اعلامیه سوچی شامل چندین بخش، ازجمله همکاری سیاسی و امنیتی، همکاری اقتصادی، همکاری فرهنگی – اجتماعی، همکاری در محدود کردن شکاف توسعه و اتصال و همچنین بخشی از سازوکار اجرای این همکاریها بود (tass, 2016). نشست فدراسیون روسیه – آ سه آن در سال 2018 در سنگاپور نیز نقطۀ عطفی در روابط طرفین بود، چراکه یکی از نتایج این نشست ارتقای روابط به سطح مشارکت استراتژیک بود. علاوهبر این در این اجلاس همچنین بیانیه آ سه آن – فدراسیون روسیه در مورد همکاری در زمینۀ امنیت و استفاده از فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی تصویب شد و امضای تفاهمنامه بین آ سه آن و کمیسیون اقتصادی اوراسیا در زمینۀ همکاری اقتصادی صورت پذیرفت (سایت رسمی آسه آن، 1399).
این همکاریهای اقتصادی برای روسیه به دلیل تأثیر آن در ادغام بیشتر روابط تجاری و اقتصادی حائز اهمیت بود. آ سه آن نقش مهمی در ادغام اقتصادی منطقه‌ای و جهانی داشته است. این ویژگی آ سه آن از جهت تلاشهای روسیه برای ادغام اقتصادی منطقه‌ای از طریق نهادهای مشابه مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا، امتیازی قابل‌توجه است. انگیزۀ اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا، افزایش همکاریهای اقتصادی در فضای اوراسیا است و در این زمینه، برقراری روابط ممتاز با آ سه آن از نظر افزایش جذابیت پروژۀ ادغام اوراسیا و نیز زمینۀ شکلگیری مشارکت اوراسیای بزرگ قابل‌توجه است. برای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به‌عنوان بازیگر جوان بین‌المللی، همکاری با بازیگر باتجربهای مانند آ سه آن امکان آزمایش سازوکارهای نهادی و نظارتی تعاملات چندجانبه را فراهم میکند. تجربۀ آ سه آن، هرچند ناقص، میتواند نقش مهمی در تنظیم مبادلات تجاری، به‌ویژه کاهش موانع تعرفهای و از بین بردن محدودیتهای غیر تعرفهای، توسعه تجارت الکترونیکی و همچنین ایجاد مناطق رشد اقتصادی از طریق مکانیزمهای مشارکت عمومی و خصوصی داشته باشد. از دید روسیه، آ سه آن همچنین بستری برای گفتگو و اجرای پروژههای اقتصادی چندجانبۀ بیشتر در فضای اوراسیا است. یکی از اصول اساسی آ سه آن، اصل جدا کردن اقتصاد از سیاست است. بنابراین، تحریمهای اقتصادی ضدروسی در صورت تصویب یا افزایش آن مانع از همکاری نمیشوند. همچنین با توجه به احتمال تبدیل شدن آ س آن به منطقۀ تجاری واحد و همچنین برنامههای آن برای تبدیل شدن به اقتصاد چهارم در جهان تا سال 2030 جنوب شرقی آسیا بازاری بالقوه امیدوارکننده برای محصولات کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا میتواند باشد (Канаев & Королев, 2020, p. 64-65).
جدول 1. شاخصهای مقایسه‌ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا و آ سه آن
| تولید ناخالص داخلی (تریلیون دلار) | گردش تجارت خارجی (تریلیون دلار) | جمعیت | قلمرو (کیلومترمربع) |
اتحادیه اقتصادی اوراسیا | 2/2 | 887/0 | 1/182 | 20060400 |
آ سه آن | 57/2 | 337/2 | 625 | 4435618 |
(Source: Зеленева, 2016: 59)
از طرف آ سه آن نیز علی‌رغم تعدادی از محدودیتهای داخلی، انجمن تمایل به تقویت روابط تجاری و اقتصادی با شرکای خارجی از طریق مشارکت آنها در مکانیزمهای گفتگو با محوریت آ سه آن دارد. این را میتوان از سیاست ارتباط نهادی آ سه آن با کشورها و نهادهای ثالث و شکلگیری همکاری متقابل دوجانبه و چندجانبۀ سودمند استنباط کرد. ازجملۀ آنها میتوان به مشارکتهای گفتگوی کامل با: ایالات‌متحده، چین، روسیه و دیگران، شرکای گفتگوی بخشی (پاکستان، نروژ و غیره)، شرکای توسعه (آلمان)؛ گفتگو با تمرکز اقتصادی (نشست آسیای شرقی)، قالب استراتژیک ASEAN + 3 (چین، ژاپن، کره جنوبی)؛ ابتکارات اقتصادی آ سه آن – محور و غیره اشاره کرد. درواقع وجود سیستم توسعهیافتهای از توافقنامههای تجاری ترجیحی و سایر توافقنامههای تجاری با شرکای خارجی نشان‌دهندۀ تمایل آ سه آن به تجارت آزاد، چندجانبه‌گرایی، اولویت دادن انجمن به ادغام بیشتر در زنجیرههای ارزش منطقه‌ای و جهانی است. این اهداف اساس تأسیس جامعۀ اقتصادی آ سه آن (AEC) در سال 2015 نیز بودند. بنابراین، برای آ سه آن همکاری گسترده با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ازنظر وضعیت منطقه‌ای و جهانی آن مهم است. این فرصتی است که آ سه آن اولین نهادی باشد که میتواند منطقۀ آزاد تجاری را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا در اولویت قالب «ادغام ادغامها» قرار دهد و از این طریق موقعیت جهانی انجمن را که منطقاً در مفهوم نقش مرکزی آ سه آن قرار میگیرد، تقویت کند. به‌ویژه که تعامل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا هزینههای قابل‌توجهی را به‌همراه ندارد