پژوهشي در چگونگيِ تأويلات قرآني شمس تبريزي
الموضوعات : Research in Iranian classical literatureمحمّد خدادادي 1 , مهدی ملک‌ثابت 2 , يدالله جلالي پندري 3
1 -
2 -
3 -
الکلمات المفتاحية: قرآن كريم ادبيات عرفاني تأويل شمس تبريزي مقالات شمس,
ملخص المقالة :
بی‌شک یکی از بزرگترین عارفان پهنه عرفان اسلامی شمس‌الدین محمّد تبریزی، عارف نام آور قرن هفتم هجری است که تحول بنیادینی در تفکرات مولانا جلال‌الدین مولوی به وجود آورد. شمس تبریزی در تنها اثر به جا مانده از خویش؛ یعنی «مقالات» نظریه‌های جالبی در ابواب مختلف عرفانی از خود به یادگار گذاشته است که برخي از آنها قابل توجه هستند. شمس تبريزي نظريات بديعی دربارة تأويل و تفسير قرآن دارد كه تا کنون مورد توجه قرار نگرفته‌اند. شمس در ضمن تأويل‌هاي خود بطن‌هاي جديدي را از قرآن عرضه مي‌كند كه باعث شگفتي و شيفتگي هر پژوهشگر و محقق آگاه به عرفان اسلامي مي‌شود. همين موضوع اهميت پرداختن به اين مقوله را دو چندان مي‌كند. اين مطالب به صورت پراكنده و از هم گسيخته در «مقالات» مندرج هستند و طبقه‌بندي آنها نياز به كوشش فراوان دارد. در اين پژوهش ابتدا نظريات كلّي شمس دربارة تأويل، لزوم روي آوردن به آن و آشنايان به علم تأويل را بيان كرده و سپس نظريات وي در باب قرآن و تأويل آن را به صورتي ساختارمند شرح داده و به بررسي آن پرداخته‌ايم. علاوه بر این، تفاسیر شمس را با شش تفسیرِ عرفانیِ قبل و معاصر او مقایسه کرده و نوآوری‌های شمس را مشخص ساخته‌ایم. شمس بر اين باور است كه انسان كامل يا ولي اعظم در هر عصري مظهر كامل قرآن است. در انديشه شمس قرآن داراي بطن‌هاي بي‌نهايت است و اعتقاد به هفت بطن و هفتاد بطن نوعي سطحي نگري است. او در تعاليم خود دانستن تأويل و تفسير قرآن را براي هر مسلماني لازم دانسته و حضرت رسول(ص) را به عنوان نخستين مؤول و مفسر قرآن معرفي مي‌كند. در یک تقسیم بندی کلی می‌توان گفت که شمس برای تأویل و تفسير آیات از چهار شیوه تأویلي استفاده کرده است که عبارتند از: الف) تأویل یک واژه قرآني به یک مفهوم و یا واژه دیگر. ب) تأویل به وسیله اضافه کردن یک کلمه به آیه. ج) تأویل و تفسیر بواسطه ارائه کردن شأن نزولي خاص از آیه. د) تفاسیر توجیهی که در آنها کاربرد برخی از اصطلاحات را توجيه مي‌كند.